Często w umowach wzajemnych (np. w umowie o dzieło czy umowie o roboty budowlane) spotykamy się z zapisem, iż w razie opóźnienia w wykonaniu umowy strona będzie zobowiązana do zapłaty kary umownej. Co do zasady taka kara umowna za zwłokę określana jest kwotowo lub procentowo od wynagrodzenia określonego w umowie i przysługuje za każdy dzień zwłoki. Niewątpliwie takie postanowienia umowne mają na celu zdyscyplinowanie strony do terminowego wywiązania się z umowy.
Jednakże niekiedy zdarzają się sytuacje, iż jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu swojego zobowiązania, wynikającego z umowy, zmuszając tym samym drugą stronę do odstąpienia od umowy. Co wówczas dzieje się z karą umowną, która została zastrzeżona na wypadek nieterminowego wykonania zobowiązania? Czy strona odstępująca od umowy pomimo odstąpienia i zniweczenia umowy ma prawo żądać zapłaty kary umownej czy roszczenie to na skutek odstąpienia wygasa?
Odpowiedź na powyższe pytanie brzmi – nie wygasa, albowiem wykonanie uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej znosi jedynie prawa i obowiązki stron należące do jej istoty, natomiast nie znosi powstałego wcześniej stanu odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej i powstałych wcześniej przesłanek uzasadniających jej zapłatę. Zwrot ustawowy „umowa uważana jest za niezawartą” wskazuje na element fikcji, konieczny wtedy, gdy umowa była zawarta oraz w znacznej części już wykonana. Powyższe oznacza, iż wykonanie prawa odstąpienia od umowy wzajemnej nie znosi odpowiedzialności z tytułu kary umownej zastrzeżonej na wypadek zwłoki w terminowym spełnieniu świadczenia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 czerwca 2013 roku, sygn. akt I ACa 329/13 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2015 roku, sygn. akt II CSK 585/14, publ. LEX).
W tym miejscu zaznaczyć należy, iż roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie będzie przysługiwało stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 roku, sygn.. akt III CZP 39/12, publ. LEX). Albowiem nie może być kumulowana kara umowna przewidziana za nienależyte wykonanie zobowiązania, np. kara umowna za zwłokę w wykonaniu zobowiązania i kara umowna za niewykonanie tego samego zobowiązania. Nie sposób jednocześnie spełnić wymagań, od których naliczenie tych kar jest uzależnione, tj. wykonać, choćby w sposób nienależyty zobowiązania i nie wykonać tego samego zobowiązania, gdyż jest to faktycznie niemożliwe.
Podsumowując, nawet w przypadku odstąpienia od umowy, strona odstępująca może żądać od drugiej strony zapłaty kary umownej zastrzeżonej na wypadek zwłoki lub opóźnienia o ile w umowie strony nie zastrzegły dodatkowej kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy. W takiej sytuacji stronie odstępującej przysługuje wyłącznie żądanie zapłaty kary umownej w oparciu o drugą podstawę.