Już jakiś czas temu pisałam o odrzuceniu spadku po upływie 6 miesięcy, a precyzyjniej o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku (dla przypomnienia odsyłam tutaj – „Odrzucenie spadku po terminie”). Przywołana powyżej instytucja dla laika brzmi niezrozumiale, ale zmierza ona do ochrony spadkobiercy przed niechcianym spadkiem, który to z różnych co do zasady niezawinionych powodów nie złożył w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku. Co prawda od dnia 18 październik 2015 roku obowiązuje reguła, że w przypadku niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku przyjmuje się, że spadek przyjęto z dobrodziejstwem inwentarza. Pomimo, że ww. zasada stwarza pewną ochronę dla spadkobierców przed długami spadkodawcy to nie rozwiązuje ona do końca problemu. Jedynie bowiem odrzucenie spadku pozwala nam na uwolnienie się od odpowiedzialności od niechcianego spadku, przez co najczęściej należy rozumieć długi spadkodawcy.
Pamiętać jednak należy, że odrzucenie spadku po upływie 6 miesięcy będzie możliwe tylko wyjątkowo. Zgodnie bowiem z art. 1019 § 1 k.c. jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami: 1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem oraz 2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Natomiast par. 2 stanowi, że spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu.
Powyższe oznacza, że niedochowanie terminu na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku musi wynikać z błędu lub groźby. Co więcej podstawą uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest błąd prawnie doniosły.
Nieznajomość masy spadkowej, brak wiedzy o długach
Najczęściej spotykanym w praktyce błędem, pozwalającym na uchylenie się od skutków prawnych i odrzucenie spadku po terminie jest błąd co do składu masy spadkowej. O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić jednak tylko wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności spadkobiercy, czy też, mówiąc inaczej, jest on usprawiedliwiony okolicznościami sprawy. Pamiętać przy tym należy, że poprzestanie na pozbawionym konkretnych podstaw przypuszczeniu, dotyczącym stanu majątku spadkowego, nie może być uznane za błąd istotny, lecz za lekkomyślność, która nie stanowi podstawy uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia (niezłożenia oświadczenia) woli na podstawie przepisów o wadach oświadczenia woli (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2017 roku, sygn.. akt IV CSK 28/17, publ. LEX).
Warto jednak wskazać, że spadkobiercy często nie wiedzą co wchodzi w skład spadku. Co więcej bez potwierdzenia swoich praw do spadku czy to w formie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku czy aktu poświadczenia dziedziczenia nie mają oni faktycznej możliwości ustalenia składników wchodzących w masę spadkową. Z tych też powodów brak wiedzy o długach na ogół stanowi jeden z podstawowych argumentów w sprawach o uchylenie się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Oczywiście przy założeniu, że niewiedza spadkobiercy nie wynika z jego zaniedbań, lecz z przyczyn od niego niezależnych. Często zdarza się bowiem tak, że wierzyciele spadkodawcy, pomimo że mają wiedzę o jego śmierci nie zgłaszają swoich roszczeń od razu, lecz czekają aż upłynie termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Brak należytej staranności
Podsumowując stwierdzenie, że spadkobierca nie dołożył należytej staranności powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było od niego wymagać. Odnosi się to do sprecyzowanych czynności, które faktycznie i prawnie spadkobierca mógłby podjąć, zmierzając do uzyskania koniecznej wiedzy o spadku. W razie niepodjęcia przez spadkobiercę żadnych czynności, wskazane jest określenie, jakich działań, w okolicznościach danej sprawy, prowadzących do pozyskania tej wiedzy można było od niego wymagać, ponieważ doprowadziłyby do uniknięcia błędu (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia z dnia 29 listopada 2012 roku, sygn.. akt II CSK 172/12, publ. LEX).
Błąd co do prawa
Również z powodu błędu co do prawa można uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Zaznaczyć przy tym należy, że do uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu nie może być samo tylko, nieuzasadnione szczególnymi okolicznościami, mylne przekonanie spadkobiercy, iż jego bierne zachowanie nie oznacza przyjęcia spadku – zajęcie odmiennego stanowiska prowadziłoby w istocie do podważenia obowiązywania art. 1015 § 2 k.c.
W praktyce błąd co do prawa najczęściej będzie przejawiał się w przeświadczeniu o braku powołania do dziedziczenia ustawowego, kolejności powołania do spadku czy też skuteczności złożonego oświadczenia o odrzuceniu spadku. Pamiętać jednak należy, że błąd taki jest także błędem istotnym, rozsądnie bowiem oceniając, można zakładać, że gdyby nie zaistniał, doszłoby do odrzucenia spadku. Jednocześnie popełnienie takiego błędu może być wolne od zarzutu niedołożenia należytej staranności. Rozstrzygając na tle okoliczności konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, należy mieć jak wiadomo na względzie przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa w zakresie stosunków spadkowo-rodzinnych (por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 roku, sygn.. akt. II CSK 171/12, publ. LEX).
Termin złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych
Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia w terminie z powodu błędu lub groźby oświadczenia o odrzuceniu spadku oraz oświadczenie o odrzuceniu spadku należy złożyć przed sądem. Oba oświadczenia mają charakter materialno – prawny i dlatego przewidziany w art. 1019 § 2 k.c. w zw. z art. 88 § 2 k.c. termin zawity jest zachowany, jeżeli przed jego upływem oświadczenia zostaną odebrane przez sąd do protokołu sądowego, względnie sąd poświadczy urzędowo podpis spadkodawcy na jego piśmie zawierającym oświadczenia (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2013 roku, sygn.. akt III CZP 77/13, publ. OSNC 2014, Nr 9, poz. 86).
Zatem do zachowania powyższego terminu nie jest wystarczające wniesienie sprawy do sądu przed upływem roku, lecz odebranie tych oświadczeń.. Dlatego też w przypadku wystąpienia okoliczności, uzasadniających uchylenie się od skutków prawnych i odrzucenie spadku po upływie 6 miesięcy konieczne jest jak najszybsze wszczęcie postępowania. W wypadkach wyjątkowych, w szczególności, gdy za nieodebranie oświadczenia w terminie spadkobierca nie ponosi winy, sąd może nie uwzględnić upływu tego terminu przez wzgląd na zasady współżycia społecznego (art. 5 k.c.) (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2018 roku, sygn.. akt III CZP 110/17, publ. LEX).