Zgodnie z art. 684 k.p.c. skład i wartość spadku ustala sąd. Powyższe oznacza, że w postępowaniu o dział spadku to na sądzie ciąży obowiązek ustalenia, jakie przedmioty wchodzą w skład spadku. Ponadto sąd musi ustalić, w jakim były one stanie w chwili śmierci spadkodawcy.
Stan i wartość spadku – na jaki moment?
Do niedawna w orzecznictwie panował ugruntowane stanowisko, że skład i stan spadku ustala się według chwili jego otwarcia, natomiast wartość według cen z chwili dokonywania działu (zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z 14 lipca 1999 r., II CKN 440/98, Legalis i z 23 stycznia 2013 r.,).
Niemniej linia ta została przełamana uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2018 roku, sygn. akt III CZP 103/17. W uchwale tej Sąd Najwyższy uznał, że skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału. Co prawda stan faktyczny dotyczył podziału majątku wspólnego. Jednakże argumentacja zaprezentowana w uzasadnieniu uchwały ma zastosowanie również do spraw dotyczących działu spadku.
Z zasady aktualności orzekania (art. 316 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.) wynika, że przedmiotem działu spadku jest majątek istniejący i w stanie aktualnym na chwilę działu. Jak wyjaśniono w orzecznictwie, punktem wyjścia do rozliczeń jest skład majątku wspólnego w chwili ustania wspólności. Niemniej wszelkie zmiany stanu składników mające miejsce między tą chwilą a chwilą działu, związane z ich zużyciem, ze wzrostem lub spadkiem wartości na skutek dokonanych nakładów bądź sytuacji rynkowej, pociągające za sobą skutki majątkowe w postaci różnicy wartości tego majątku, mogą być rozliczane i odpowiednio wyrównywane w postaci spłat lub dopłat (por. Uchwałę Sądu Najwyższego z 23 lutego 2018 r., III CZP 103/17, OSNC 2019, nr 2, poz. 13).
Ustalenie stanu spadku na dzień otwarcia spadku, tj. śmierci
Nie jest jednak wykluczone, by w sprawie o dział spadku ustalić wartość majątku spadkowego według stanu na dzień otwarcia spadku. Powinno mieć to miejsce w sytuacji, gdy jeden ze spadkobierców dokonał nakładów na ww. nieruchomość i ma otrzymać tą nieruchomość. W przypadku dokonania działu spadku poprzez przyznanie nieruchomości jednemu ze spadkobierców z obowiązkiem dokonania spłaty na rzecz pozostałych wartość nieruchomości powinna zostać ustalona według stanu sprzed remontu mając na uwadze, że przypada ona stronie dokonującej remont. Zatem dokonany remont nie będzie podwyższał wysokości spłat i jednocześnie nie powoduje konieczności rozliczenia między spadkobiercami tego wydatku.
Zmiana przeznaczenia nieruchomości w MPZP
Często zdarza się tak, że nieruchomość wchodząca w skład spadku na dzień śmierci spadkodawcy jest rolna. Z upływem jednak czasu przeznaczenie tej nieruchomości może się zmienić. Z działki rolnej taka nieruchomość może stać się działką budowlaną, co niewątpliwie wpływa na wartość nieruchomości. Stan spadku powinien uwzględniać jego obecną wartość i przeznaczenie w planie zagospodarowania przestrzennego, co ma wpływ na wycenę. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2021 roku, sygn. akt V CSKP 26/21).